Aseptyka, antyseptyka
i lawaseptyka
w leczeniu ran

Skuteczna opieka w leczeniu ran wymaga zrozumienia i właściwego stosowania aseptyki, antyseptyki i lawaseptyki. Każdy z tych terminów odnosi się do działań i procedur mających na celu utrzymanie czystości oraz zapobieganie infekcjom, ale różnią się one zakresem i zastosowaniem. Na czym polegają i dlaczego ich przestrzeganie jest tak ważne podczas leczenia ran?

Aseptyka i antyseptyka mają na celu minimalizację ryzyka zakażeń i poprawę procesów gojenia ran poprzez eliminację obecności patogenów. Dzięki antyseptykom zahamowaniu ulega wzrost mikroorganizmów na powierzchni skóry lub błon śluzowych. Lawaseptyka odnosi się z kolei do obmywania rany i eliminowania zanieczyszczeń fizycznych, chemicznych i biologicznych, a także biofilmu bakteryjnego. Procedura ta ma na celu przygotowanie obszaru rany do dalszego leczenia poprzez eliminację czynników, które mogłyby opóźniać proces gojenia.

Aseptyka odnosi się do działań mających na celu utrzymanie czystości i zapobieganie zakażeniom. Oznacza bakteriologiczną jałowość otoczenia, narzędzi i materiałów opatrunkowych stosowanych do oczyszczania rany. W leczeniu ran aseptyka jest kluczowa, ponieważ zakażenia mogą znacznie opóźnić proces gojenia i prowadzić do poważniejszych komplikacji. Do najważniejszych zasad aseptyki przy leczeniu ran należą:

• higiena rąk – zawsze należy umyć ręce przed wykonaniem jakiejkolwiek czynności przy leczeniu rany, aby uniknąć przenoszenia bakterii na jej obszar; w tym celu można użyć płynu do dezynfekcji rąk;
• ochrona przed zakażeniem – przed leczeniem rany należy nałożyć odpowiednie środki ochrony, takie jak rękawiczki medyczne czy maseczka, aby zapobiec przenoszeniu bakterii do rany;
• unikanie zanieczyszczeń – należy unikać dotykania rany nieczystymi przedmiotami, jak chusteczki lub inne przypadkowe środki higieniczne;
• stosowanie opatrunków – odpowiednie opatrunki mogą pomóc utrzymać ranę w czystości i chronić ją przed zakażeniem; opatrunek powinien być wymieniany zgodnie
  z zaleceniami lekarza i wymogami danej sytuacji;
• monitorowanie objawów infekcji – ważne jest regularne monitorowanie rany pod kątem objawów infekcji, takich jak zaczerwienienie, obrzęk, ból i wydzielina; w przypadku wystąpienia tych objawów należy natychmiast skonsultować się z lekarzem.

Każda rana jest inna, dlatego leczenie wymaga indywidualnego podejścia, które uwzględnia specyfikę danego przypadku.

Lawaseptyka to stosunkowo nowe pojęcie, które oznacza wstępne czyszczenie rany: obmycie uszkodzonego miejsca, usunięcie powierzchniowych zabrudzeń przy użyciu specjalistycznego preparatu lub roztworu soli fizjologicznej z dodatkiem antyseptyków i ewentualnie detergentów. W ramach lawaseptyki z rany są usuwane zanieczyszczenia fizyczne (ciała obce, pozostałości tkanek), chemiczne (substancje toksyczne), biologiczne (drobnoustroje) oraz biofilm bakteryjny (niekorzystne zjawisko w procesie gojenia ran). Lawaseptyka jest również stosowana na przykład do usuwania przyschniętych opatrunków i wszelkich działań mających na celu pozostawienie czystej powierzchni rany.

Lawaseptyki łagodzą ból i utrzymują optymalne, wilgotne środowisko. Preparaty lawaseptyczne zmniejszają napięcie powierzchniowe, co przyspiesza i ułatwia czyszczenie rany. Wprowadzane są najczęściej bezpośrednio (rana jest polewana), za pomocą wstrzyknięcia przy użyciu strzykawki lub rozpylających systemów irygacyjnych. Ciśnienie podawanych lawaseptyków pozwala na skuteczne wypłukanie mikroorganizmów, zanieczyszczeń, pozostałości martwych tkanek, krwi i wysięku. W procesie oczyszczania i zaopatrywania ran lawaseptyki powinny być stosowanie wspólnie z antyseptykami.

Antyseptyka obejmuje preparaty o szerokim spektrum działania, które są stosowane w celu zniszczenia lub hamowania wzrostu mikroorganizmów, takich jak bakterie, wirusy, pierwotniaki, grzyby czy mikroorganizmy antybiotykooporne. W leczeniu ran antyseptyka odgrywa istotną rolę w zapobieganiu infekcjom i wspomaganiu procesu gojenia. Skład antyseptyku powinien zapewnić skuteczną pomoc i jednocześnie nie uszkadzać w istotny sposób zdrowego otoczenia rany. Poniżej znajdują się przykłady antyseptyków stosowanych aktualnie w leczeniu ran:

• jod – antyseptyki na bazie związków jodu stosowane są powszechnie do dezynfekcji ran (jodopowidon, opatrunki emitujące jony). Są skuteczne przeciwko bakteriom, wirusom i grzybom, mogą być jednak drażniące dla tkanek, dlatego należy je stosować ostrożnie. Ponadto związków jodu nie można łączyć z wieloma substancjami – na przykład po aplikacji związków jodu przez 14 dni nie wolno stosować preparatów ze srebrem. Stosowanie antyseptyków z tej grupy powinno się odbywać wyłącznie pod kontrolą lekarza;
• Octenidyna – antyseptyk o szerokim spektrum. Działa przeciwbakteryjnie, zapobiegając namnażaniu się bakterii na powierzchni rany;
• Poliheksanid – ma zdolność zwalczania różnych rodzajów bakterii, działa również przeciwgrzybiczo i przeciwwirusowo. Jest dostępny w postaci płynów do płukania ran.
• podchloryn sodu – może być stosowany do płukania ran w celu dezynfekcji i zapobiegania zakażeniom, jednak jego stosowanie bezpośrednio na otwarte rany bywa drażniące, dlatego zaleca się konsultację z lekarzem;
• srebro – ma działanie przeciwbakteryjne i przeciwgrzybicze. W antyseptyce występuje w postaci powierzchniowo czynnej (srebro jonowe) lub penetrującej tkanki (srebro nanokrystaliczne, siarczan srebra). Najczęściej jest używane w formie maści lub opatrunków w leczeniu różnego rodzaju ran. Powinno być stosowane do 14 dni ze względu na kumulację w tkankach i możliwą zmianę zabarwienia skóry. Jeżeli w tym czasie nie następuje znacząca poprawa, należy wybrać inny antyseptyk;
• miody medyczne –preparaty na bazie naturalnego miodu Manuka lub miodów brazylijskich mają działanie przeciwbakteryjne, obniżają pH, zmniejszają stan zapalny, usuwają wolne rodniki oraz poprawiają mikrokrążenie w okolicy rany. Działają 1-3 dni lub od odbarwienia preparatu. Nie wolno ich łączyć ze związkami jodu;
• wyciąg z żywicy – wyciąg z żywicy świerku w postaci maści ma szerokie spektrum działania, zmniejsza stan zapalny wokół rany, działa antyseptycznie, a terpeny zawarte w żywicy przyspieszają gojenie. Penetruje nawet płytkę paznokciową. Zależnie od sposobu aplikacji działa 1-3 dni. Nie można tego antysptyku łączyć ze związkami jodu.

Wybór odpowiednich antyseptyków zależy od rodzaju rany, stopnia zakażenia, a także indywidualnych potrzeb pacjenta. Przy zaopatrywaniu ran niezbędny jest również roztwór soli fizjologicznej używany do płukania i wstępnego oczyszczania. Pomaga również w utrzymaniu wilgotnego środowiska. W profesjonalnym leczeniu ran od 2004 roku nie stosuje się już wody utlenionej, chlorheksydyny, kwasu bornego czy rywanolu. Nie są zalecane również antybiotyki działające miejscowo, a te o szerokim spektrum działania podawane są jedynie po wcześniejszym badaniu bioptatu (pobranie wycinka i badanie pod kątem oceny stanu zakażonej tkanki) i przy pojawiających się objawach zakażenia ogólnego.

Źródła:

• https://evereth.home.pl/archiwum-pdf/FZ/2010/3-4/3.pdf
• Elżbieta Szkiler, Indywidualna Specjalistyczna Praktyka Pielęgniarska Materiały Edukacyjne – Leczenie Ran, Elbląg 2022